Ποιο είναι το Δίλημμα του Φυλακισμένου;

Ένα νοητικό πείραμα της Θεωρίας των Παιγνίων ερμηνεύει γιατί οι άνθρωποι συχνά κάνουν επιλογές βάσει προσωπικού συμφέροντος, οι οποίες όμως τελικά οδηγούν σε εις βάρος τους αποτελέσματα.

Σας έχει τύχει ποτέ να αισθανθείτε «φυλακισμένοι» μέσα στο ίδιο σας το αυτοκίνητο, ενώ βρίσκεστε κολλημένοι στην κίνηση; Σαν να μην έφτανε αυτό, η σήμανση στο δρόμο σας ειδοποιεί ότι οι δύο λωρίδες λίγο παρακάτω συγχωνεύονται. Αν όσοι και όσες βρίσκονται πίσω από το τιμόνι συνεργαστούν και πηγαίνουν εναλλάξ, η κυκλοφορία θα ρέει αργά αλλά ομαλά. Ωστόσο, εάν όλοι προσπαθήσουν να μπουν «πρώτοι», η συμφόρηση θα καθυστερήσει κατά πολύ περισσότερο την πορεία των αυτοκινήτων.

Τι θα κάνατε, λοιπόν, εάν βρισκόσασταν σε ένα από αυτά τα αυτοκίνητα «φυλακές»; Αυτό προσπαθεί να εξηγήσει το Δίλημμα του Φυλακισμένου, ένα νοητικό πείραμα της Θεωρίας των Παιγνίων που, παρά την απλότητά του, μπορεί να φωτίσει γιατί οι άνθρωποι συχνά κάνουν επιλογές βάσει προσωπικού συμφέροντος, οι οποίες όμως οδηγούν σε εις βάρος τους αποτελέσματα.

Η ουσία του Διλήμματος του Φυλακισμένου

Ο Κώστας και η Νίκη συλλαμβάνονται για ήσσονος σημασίας αδικήματα. Η αστυνομία υποψιάζεται ότι έχουν διαπράξει ένα μεγαλύτερο έγκλημα, ωστόσο, δεν έχει επαρκή στοιχεία προκειμένου να τους κατηγορήσει. Τους απομονώνει, λοιπόν, σε χωριστές αίθουσες, εμποδίζοντάς τους να έχουν οποιαδήποτε επικοινωνία μεταξύ τους.

Ο ανακριτής επισκέπτεται τον καθένα χωριστά, και τους προτείνει την εξής συμφωνία:

• Εάν η Νίκη ομολογήσει και ο Κώστας παραμείνει σιωπηλός: Η συνεργασία της με τις αρχές ανταμείβεται με άμεση απελευθέρωση, ενώ ο Κώστας καταδικάζεται σε 10 χρόνια φυλάκιση.
• Το ίδιο προτείνεται και στον Κώστα: Εφόσον καταθέσει εις βάρος της Νίκης και εκείνη δεν ομολογήσει, τότε θα αφεθεί ελεύθερος, ενώ η Νίκη θα τιμωρηθεί με 10 χρόνια φυλάκιση.
• Εάν ομολογήσουν και οι δύο, «καρφώσουν» δηλαδή ο ένας τον άλλον, τότε θα τιμωρηθούν με 5 χρόνια φυλάκιση.
• Εφόσον σιωπήσουν και οι δύο, δηλαδή συνεργαστούν, θα τιμωρηθούν με 1 χρόνο φυλάκισης για ήσσονος σημασίας αδικήματα για τα οποία η αστυνομία έχει αποδείξεις.

Από την οπτική γωνία της Νίκης, ενεργώντας αποκλειστικά με βάση το προσωπικό της συμφέρον, η ομολογία φαντάζει ως το στοίχημα με το χαμηλότερο ρίσκο. Αν ο Κώστας παραμείνει σιωπηλός, η ομολογία της οδηγεί σε μηδέν χρόνια αντί για ένα. Αν ο Κώστας ομολογήσει, η ομολογία της αποφέρει πενταετή ποινή αντί για δεκαετή. Η ίδια λογική ισχύει και για τον Κώστα.

Έτσι, και οι δύο ομολογούν «λογικά», βάσει του ατομικού τους συμφέροντος, οδηγώντας σε αθροιστικά 10 χρόνια φυλάκισης - ένα πολύ χειρότερο αποτέλεσμα από τα συνολικά 2 χρόνια που θα του καταλογίζονταν, αν και οι δύο απλώς είχαν μείνει σιωπηλοί και είχαν συνεργαστεί.

Ως αποτέλεσμα, η ατομική ορθολογικότητα οδηγεί σε συλλογικό αυτοσαμποτάζ και αυτή είναι και η ουσία του Διλήμματος του Φυλακισμένου.

Καθημερινά διλήμματα για όλους μας

Πιθανότατα δεν μπορείτε να φανταστείτε τον εαυτό σας στη θέση του Κώστα και της Νίκης, υπό τον ανακριτικό προβολέα. Εντούτοις, το Δίλημμα του Φυλακισμένου συχνά εμφανίζεται σε σενάρια της καθημερινότητας, χωρίς να το συνειδητοποιούμε.

Παραδείγματος χάρη, στις δουλειές του σπιτιού που συνεπάγεται μια συγκατοίκηση. Αν συμφωνήσετε με τον ή την συγκάτοικό σας να καθαρίσετε το σπίτι από κοινού, η δουλειά σας θα γίνει ευκολότερη και ο χώρος σας θα παραμείνει σε τάξη. Από την άλλη, αν υποψιάζεστε ότι ο άλλος δεν θα καθαρίσει, ενδέχεται να «παραβιάσετε» τη συμφωνία σας. Με συνέπεια να μην καθαρίσει κανείς και το διαμέρισμα να μείνει ακατάστατο και για τους δύο.

Από την άλλη, κάποια στιγμή στη ζωή σας ίσως είχατε λάβει μέρος σε μια ομαδική εργασία στο σχολείο, το πανεπιστήμιο ή τη δουλειά σας. Όταν όλοι και όλες οι συμμετέχουσες συνεισφέρουν ισότιμα, ο φόρτος μοιράζεται και η έκβαση είναι πιθανότατα θετική. Εάν όμως, ένα ή περισσότερα μέλη της ομάδας «λουφάρουν», βασιζόμενα στο γεγονός ότι οι υπόλοιποι θα τα καλύψουν, η εξέλιξη δεν είναι πάντα καλή για όλους.

Μεγαλύτερα διλήμματα στον κόσμο

Οι επιπτώσεις του Διλήμματος του Φυλακισμένου εκτείνονται πολύ πέρα από τις προσωπικές αλληλεπιδράσεις, επηρεάζοντας παγκόσμιες προκλήσεις υψηλού διακυβεύματος:

Αν πάρουμε ως παράδειγμα το ζήτημα της Κλιματικής Αλλαγής, όλα τα κράτη παγκοσμίως αντιμετωπίζουν το δίλημμα να συνεργαστούν μειώνοντας τις εκπομπές άνθρακα ή να δώσουν προτεραιότητα στη δική τους οικονομική ανάπτυξη. Εάν μια χώρα μειώσει τις εκπομπές ενώ οι άλλες δεν το κάνουν, μπορεί να βρεθεί σε μειονεκτική θέση. Εφόσον το κάνουν όλες, θα βελτιωθεί η κατάσταση για τη Γη, ωστόσο, όταν καμία δεν λαμβάνει μέτρα, ο πλανήτης υποφέρει.

Ομοίως, σε ότι αφορά τους πολεμικούς εξοπλισμούς. Οι χώρες θα μπορούσαν να συνεργαστούν μειώνοντας τις στρατιωτικές δαπάνες, γεγονός που θα ήταν επωφελές για όλους. Εντούτοις, ο φόβος ότι μία γειτονική χώρα ή ένας πιο απομακρυσμένος αντίπαλος μπορεί να ενισχύσει κρυφά το οπλοστάσιό του, οδηγεί τους πάντες σε διαρκείς εξοπλισμούς, με αποτέλεσμα τεράστιες δαπάνες και αυξημένη παγκόσμια ένταση.

Πώς θα σπάσουμε τα δεσμά σε ένα επαναλαμβανόμενο δίλημμα

Ωστόσο, η πραγματική ζωή δεν είναι παιχνίδι με έναν μόνο γύρο, και οι περισσότερες από τις αλληλεπιδράσεις μας επαναλαμβάνονται. Γι’ αυτό η Θεωρία των Παιγνίων προσεγγίζει επίσης το Δίλημμα του Φυλακισμένου ως επαναλαμβανόμενο (iterated Prisoner's Dilemma) εισάγοντας όρους όπως η φήμη και η «σκιά του μέλλοντος».

Όταν γνωρίζουμε ότι θα αλληλεπιδράσουμε ξανά με κάποιον, είναι πιο πιθανό να συνεργαστούμε από την αρχή για ένα καλύτερο μέλλον. Η αμοιβαιότητα και η προσδοκία μελλοντικών αλληλεπιδράσεων μπορούν να ξεπεράσουν τον αρχικό πειρασμό να «προδώσουμε» ο ένας τον άλλο.

Είτε σκεφτόμαστε να προτάξουμε το προσωπικό μας συμφέρον, είτε να επιλέξουμε τη συλλογική ευημερία, ως «φυλακισμένοι» μπροστά από ένα δίλλημα, το νοητικό πείραμα της Θεωρίας των Παιγνίων μας παρέχει ένα ζωτικό εργαλείο. Αναγνωρίζοντας το δίλημμα που αντιμετωπίζουμε, μπορούμε να πλοηγηθούμε καλύτερα στις επιλογές μας, να σχεδιάσουμε δράσεις που ενθαρρύνουν τη συνεργασία και, τελικά, να «σπάσουμε τα δεσμά» επιδιώκοντας αποτελέσματα που μας ωφελούν όλους.